Geldstromen door de Wijk, lopen die in Duitsland anders dan in Nederland? Welke verschillen zijn er tussen beide landen, welke overeenkomsten en wat kunnen we van elkaar leren om die geldstromen beter te benutten en het lokale vermogen te activeren? Deze vragen en meer waren aanleiding voor een eerste ontmoeting tussen en over ‘Geldstromen door de Wijk’ en ‘Raumkapital’.
Op het kantoor van Labyrinth ontvingen Nathan Rozema en Pieter Buisman hun Duitse gasten Martina Brandt en Stefan Gärtner van het Institut Arbeit und Technik te Gelsenkirchen en Marc Lucas Schulten van Schulten Stadt- und Raumentwicklung te Dortmund om met elkaar kennis en ervaring uit te wisselen over het thema ‘geldstromen in achterstandwijken’.
Plattenbau
De reusachtige betonklomp van 18.000 m² waarin Labyrinth gevestigd is, vormde meteen al aanleiding voor een levendig gesprek over tijdelijk gebruik van vastgoed. Het complex, in de jaren 70 gebouwd voor de opleiding van leraren, overtreft in schoonheid de Oost-Duitse ‘Plattenbau’ . Het stond sinds 2007 leeg en was aangekocht door een projectontwikkelaar voor sloop en nieuwbouw. De crisis gooide echter roet in het eten. Sinds 2010 verhuurt de Stichting Tijdelijk Wonen (STW) hier nu 400 studentenkamers en diverse bedrijfs- en atelierruimten.
Nathan Rozeman, directeur van Labyrinth: “Wij huren hier nu een deel van de begane grond. Een deel daarvan verhuren we zelf weer aan start-ups. Dat geeft ons niet alleen een geldstroom, maar ook verbinding met innoverende bedrijven. Het vraagt ook ondernemerschap, want als het leeg staat kost het ons geld! Geldstromen haal je niet zo maar naar je toe, je moet er risico voor nemen.”
Binnen is het een samenspel van hergebruik van bouwdelen, meubilair en materialen en van simpele ingrepen die het geheel tot een prettige werkomgeving maken. “Weinig geld met creativiteit combineren, dat is de kunst”, vervolgt Nathan, “en hergebruik is ook nog eens duurzaam.” Voor de Duitse gasten toch de vraag, waarom zo’n gebouw niet permanent in transitie kan blijven, denk aan het ‘Unperfekthaus’ in Essen. Anders gezegd, hoe zou het bestaande ‘Raumkapital’ hier meer rendement kunnen krijgen, en welke technische, financiële en juridische midden zou je daarvoor kunnen inzetten? Of zitten de regels juist in de weg? Vooralsnog blijven deze vragen voor dit gebouw onbeantwoord, want op 1 april 2017 valt het doek en moet het gehele complex ontruimd zijn.
Raukost
Tijd voor stevige kost over de Nederlandse context met op deze dag op de kop af 17 miljoen inwoners. “So viele?”, maar neem de Duitse deelstaat Noordrijn-Westfalen; die heeft op 15% minder oppervlak 18 miljoen inwoners. Vergelijkbaar dus, maar er zijn ook grote verschillen.
Woont bijna 60% van de Nederlanders in een eigen woning en 30% in sociale huur, in Duitsland woont meer dan 50% in een particuliere huurwoning en slechts 10% in sociale huur. De verschillen in financieringsmogelijkheden en fiscale regelingen tussen beide landen zijn groot. De Duitser moet meer eigen geld inbrengen, dus eerst sparen, en de fiscale voordelen zijn er veel minder. Waar de Nederlander afhankelijk is van een beperkt aantal banken (weinig concurrentie), zien de Duitsers hun vele kleine lokale banken juist als een belemmering. De beweging van onderlinge financiering, bijvoorbeeld door kredietunies en crowdfunding die in Nederland steeds meer tot ontwikkeling komt, komt in Duitsland mede door regelgeving juist moeilijk van de grond. Het sociale vangnet is in Nederland ook veel steviger: naast het eigen woningbezit zit er in Nederland veel kapitaal in het sociale stelsel. De klagende Nederlanders worden goed verzorgd met hun pensioenen, AOW, bijstand en arbeidsongeschiktheidregelingen. De Duitser moet het echt met minder doen. Voor de Nederlandse situatie is echter de vraag hoe effectief en efficiënt dit alles nog is, en hoe houdbaar naar de toekomst met een steeds ouder wordende bevolking, maar ook veel vermogen dat opgesloten zit in de stenen van de woningen en pensioenfondsen.
Geldströme
Wat betekent dat voor de geldstromen in de wijk, en met name de achterstandswijken? Liggen daar oplossingen? Neem bijvoorbeeld Overvecht. Inkomens zijn er laag. 
Met 80% sociale huurwoningen en grote problemen in werk, gezondheid en inkomen gaan hier op het sociale vlak grote geldstromen de wijk in. De kosten zijn hoog, want de Overvechter is duur uit in zijn verzekeringen en verwarming. De Overvechter heeft daarover zelf nauwelijks regie. “Daar ligt voor ‘Geldstromen door de Wijk’ een cruciaal punt”, zegt Pieter Buisman, “geef bewoners meer verantwoordelijkheid én meer zeggenschap, dan zullen ze kiezen voor zaken waarvan ze het meeste profijt hebben en halen ze meer rendement uit hun geld. Ondernemers zullen daarop inspelen en dat voegt ook weer waarde aan de wijk toe. Nu blijft veel geld hangen en rondgaan in grote instituties, dat zou beter kunnen.”
Niet alles moet of kan echter van onderop, het gaat veel eer om het vinden van nieuwe verhoudingen. Pieter: 
“Kijk bijvoorbeeld naar Airbnb: een wereldwijd platform dat lokaal ondernemerschap stimuleert, dat op zijn beurt lokaal vermogen activeert en daaruit nieuwe geldstromen genereert; de verdeling van verantwoordelijkheden heeft daar een geheel andere verhouding gekregen. Dat kun je projecteren naar andere werkvelden. In Overvecht zijn dan de grote instellingen als eerste aan zet, ook om onderling hun geldstromen meer te verbinden en zo effectiever in te zetten. Problemen als schuld gaan vele partijen aan, gezondheid eveneens. Daarbij kunnen partijen uit een heel andere hoek een grote rol vervullen. Vooral omdat ze de mensen over wie het gaat veel effectiever weten te benaderen. Het Ikea-restaurant in Kanaleneiland, een andere wijk met grote achterstanden, zit ’s morgens barstens vol: voor 1 euro krijg je daar een gezond ontbijt.”
Kraftwerke
Tijd voor andere kost. De inwendige mens wil ook wat. Het Hollandse broodje kroket gaat er goed in, maar geeft ook tijd om te reflecteren. Wat werkt bij jullie wel, wat bij ons juist niet? Vervolgens brengen we een bezoek aan het toekomstige Krachtstation Kanaleneiland. Labyrinth participeert hier in de herontwikkeling van een voormalig schoolgebouw, midden in de wijk. Binnenkort wonen hier studenten en werken hier wijkondernemers. Nathan: “Met dezelfde combinatie van creativiteit en weinig geld, zorgen we ervoor dat de kosten laag blijven en we een sluitende business case hebben, ook met bescheiden huren. Want wat voor ons geldt, geldt ook voor die wijkondernemer, anders redt hij het niet. Zo stimuleren wij de wijkeconomie in van een achterstandswijk: niet met subsidie, maar op ondernemerschap. Ook voor de studenten is er voordeel te behalen: als ze bij de verbouw zelf de handen uit de mouwen steken krijgen ze korting op de huur. Dat is ook ook vermogen, zweet omzetten in geldstromen.”
De weg naar het station gaat door de wijk Lombok. Ooit zouden hiervan grote delen plat gaan, maar nu is het een van de levendigste wijken van Utrecht met een zeer gemengde ondernemende bevolking. Een bewonersinitiatief ontwikkelt hier LomboXnet. Wat begon met draadloos internet vanaf de kerktoren is uitgegroeid naar supersnel internet via glasvezel, zonnecentrales op scholen, elektrische deelauto’s op zonnestroom en laadpalen die kunnen laden én ontladen. Stroom en geldstromen zijn hier echt van, voor en door de wijk.
Raumkapital
Oude schoolgebouwen, lege kantoren, daken, kerktorens, allemaal ‘Raumkapital’ waarmee we met menselijk kapitaal – denkkracht, handen uit de mouwen, creativiteit en ondernemerschap – van geldstromen door de wijk geldstromen voor de wijk weet kunnen maken. Onze gasten zijn onder de indruk. Nederland-Duitsland: ‘eins zu null’? Dit was wel een thuiswedstrijd. Reden genoeg voor een tegenbezoek.