Van onderop en bovenaf in Schotland

Initiatieven van onderop vragen condities van bovenaf. De overheid in Schotland is daarin een stuk verder dan in Nederland, in stimulering, wetgeving en financiering. Ook de initiatieven zijn verder ontwikkeld. In hun soms lange geschiedenis zijn ze uitgegroeid tot professioneel aangestuurde organisaties, de ‘Community Development Trusts‘. Wat kunnen we van deze Schotse initiatieven leren, waardoor zijn ze een succes, welke hindernissen hebben ze moeten overwinnen en wat was daarin de rol van de overheid?

Met deze vragen zijn op initiatief van LSAbewoners, Labyrinth Onderzoek en Advies en Geldstromen door de Wijk 24 deelnemers vanuit lokale initiatieven, gemeenten en woningcorporaties in Nederland op leerreis naar Schotland gegaan: op zoek naar de WijkBV. Op vrijdag 1 december 2017 zetten we daarover het debat voort in Krachtstation Kanaleneiland in Utrecht.

Ondernemerschap

Community Development Trusts (CDT’s) zijn eigendom van en worden geleid door de lokale gemeenschap. Ze hebben tot doel de lokale gemeenschap duurzaam te versterken en richten zich daarbij op een breed scala van economische, sociale, culturele en ruimtelijke onderwerpen. Ze zijn onafhankelijk, maar wel gericht op samenwerking met andere maatschappelijke initiatieven, instellingen, bedrijven en de overheid. Niet onbelangrijk is dat zij door ondernemerschap eigen inkomsten genereren om zo min mogelijk afhankelijk te zijn van subsidies en andere ondersteunende geldstromen vanuit overheid en fondsen. Winsten worden opnieuw geïnvesteerd in de gemeenschap.

CDT’s vind je in alle uithoeken van Schotland. Ze verschillen van elkaar in omvang, in doelen en in mogelijkheden om zelf inkomsten te verwerven. Er zijn er die zich op huisvesting richten, op werk, op natuur, op maatschappelijke diensten, of op een combinatie van activiteiten, uiteraard bepaald door de lokale behoeften en omstandigheden. Dit alles is verankerd in nationale (Schotse) wetgeving. De Schotse overheid houdt toezicht via de Scottish Charity Regulator en de Scottish Housing Regulator.

Cijfers

In Schotland zijn op dit moment 220 CDT’s lid van de Development Trusts Association Scotland, een koepelorganisatie die de belangen van de CDT’s behartigt en deze op allerlei vlakken ondersteunt. Samen hebben ze 44.000 leden van wie er 2000 actief zijn in het bestuur van hun CDT. Ze hebben 750 mensen in dienst en betrekken 6400 vrijwilligers bij hun activiteiten. Met elkaar zetten ze jaarlijks ruim 50 miljoen pond om (ca. 56 miljoen euro) waarvan ruim 40% uit commerciële activiteiten komt. Hun bijdrage aan de versterking van de samenleving wordt geschat op 25 miljoen pond per jaar. Hun bezittingen (vastgoed, grond, machines en andere hulpmiddelen) belopen een waarde van bijna 90 miljoen pond (100 miljoen euro).

Sociale huisvesting

In Glasgow bezochten we twee Housing Associations: de Wellhouse Housing Association en de Cassiltoun Housing Association. Beide zijn voortgekomen uit bewonersinitiatieven die wat wilden doen aan de voortschrijdende verloedering van hun vroeg-naoorlogse sociale huurwoningen. Deze woningcomplexen waren in bezit van de gemeente Glasgow. Ze kampten in de jaren ’70 met grote leegstand, verval, vandalisme en sociaaleconomische problemen bij de bewoners, toestanden die in ernst en omvang huns gelijke in Nederland niet kenden. Vanuit onze context is het onbegrijpelijk dat een lokale overheid het zo ver had laten komen. De strijd voor betere sociale huisvesting heeft geleid tot de stichting van Housing Associations (HA’s) een bijzonder vorm van een CDT. Deze HA’s hebben het woningbezit van de gemeente overgenomen. Dat ging overigens niet vanzelf. De gemeente was weinig gewillig. Zonder drang en dwang (geld en wetten) van de nationale Schotse overheid was het waarschijnlijk niet gelukt.

Zeggenschap

Huurders kunnen (en zouden eigenlijk ook moeten) voor 1 pond een aandeel in de HA krijgen. Meer aandelen mag ook, maar die geven niet meer rechten of zeggenschap: alle leden/aandeelhouders hebben een gelijke stem. De HA wordt bestuurd door een afvaardiging van de leden. Dat doen zij op vrijwillige basis. De uitvoering ligt in handen van een professioneel team van betaalde krachten die in dienst zijn bij de HA. Beide HA’s omvatten ca. 1000 woningen. Onderlinge binding en de identiteit van de buurt bepalen feitelijk de omvang. De huren bedragen 65 tot 90 pond per week (290 tot 400 euro per maand) voor een twee- tot vijfkamerwoning. De financiering komt van de Schotse overheid, maar ook van andere fondsen waar het gaat om maatschappelijke activiteiten.

Sociaaleconomische versterking

Deze HA’s hebben namelijk niet alleen tot doel in betaalbare huisvesting te voorzien. Ze zijn ook actief – al dan niet via dochterorganisaties of samenwerkingen – op het sociale en economische vlak. Zo staat de aan de Cassiltoun HA gelieerde Cassiltoun Trust voor het behoud en beheer van een monumentaal koetshuis en andere monumenten in de omgeving en verhuurt een deel hiervan aan een eveneens gelieerd kinderdagverblijf, de Cassiltoun Stables Nursery. Welhouse HA werkt nauw samen met de Connect Community Trust, die zich vooral richt op de de sociaaleconomische versterking van East End Glasgow, ooit de zwakste woonwijk van Schotland. Het gebied waarin Connect actief is reikt overigens verder dan dat van Wellhouse, inherent aan de noodzakelijke schaal om effectief te zijn. Connect richt zich op alle lagen en segmenten in de samenleving en staat voor werk (opleiding, ontwikkeling), gezondheid (sport, voeding), lokale dienstverlening, onderwijs en opvoeding, commerciële activiteiten en integratie. Hoewel al sinds 2003 actief, moet nog steeds een substantieel deel (ca. 70%) van de inkomende geldstromen vanuit de overheid en fondsen komen.

Werk

Een voorbeeld van een CDT die zich vooral op de economische versterking richt is de Inverclyde Community Development Trust. De geschiedenis van deze CDT gaat eveneens terug tot in de jaren ’70 toen tengevolge van de neergang van de scheepsbouw en andere industrieën de werkloosheid in de regio enorm toenam. Uit verschillende initiatieven en programma’s, opgezet om mensen weer aan het werk te krijgen, is in 1995 de Inverclyde Community Development Trust ontstaan, kortweg ’the Trust’ genaamd. Doel van ’the Trust’ is werkgelegenheid creëren, diensten leveren aan de gemeenschap en de levensomstandigheden van de lokale bevolking verbeteren. Bezit van een eigen gebouw heeft van meet af aan de ontwikkeling bevorderd en ’the Trust’ bezit inmiddels een aardige portfolio aan gebouwen waaronder het historische ‘Dutch Gable House’. Dit vastgoed heeft tal van programma’s mogelijk gemaakt die anders niet van de grond waren gekomen. Eigendom van het vastgoed geeft zekerheid op de lange termijn en vormt daardoor de hoeksteen voor een duurzame aanpak.

Al zijn de omstandigheden nu anders dan 40 jaar geleden die aanpak is nog steeds gericht op mensen aan het werk helpen en de gemeenschap versterken. Dat heeft in de loop der jaren geleid tot een grote verscheidenheid aan activiteiten en ondernemingen zoals kinderdagverblijven, een rijschool, een timmerwerkplaats, onderwijs en trainingen en verhuur van werkruimten. Het vastgoed verschaft daarmee niet alleen een zeker onderdak, maar haalt door verhuur ook geldstromen naar binnen waarmee andere activiteiten bekostigd kunnen worden. Samen met andere commerciële activiteiten haalt ’the Trust’ daarmee 20% van zijn inkomsten binnen; 5% komt uit fondsen de overige 75% komt van de overheid, echter niet in de vorm van subsidies, maar door opdrachten.

Eilandmentaliteit

Naast deze voorbeelden uit de stad zijn er nog vele andere op het uitgestrekte, dun bevolkte en overigens niet zo ‘platte’ land. Gemeenschappen zijn meer dan in Nederland op zichzelf aangewezen. Voorzieningen en overheid zijn doorgaans ver weg. Verbindingen zijn moeizaam in een land dat vooral bestaat uit veel eilanden en schiereilanden en waar de kortste begaanbare weg doorgaans geen rechte lijn is. Ook de telecomvoorzieningen laten nogal eens te wensen over: ‘geen bereik’ was een vaak gehoorde kreet. Een ‘wij doen het zelf wel’-mentaliteit is dan onontbeerlijk: je kan, maar je wil ook niet afhankelijk zijn van een overheid.

Op het eilandje Gigha zijn bewoners daarin nog een stap verder gegaan: zij hebben zich georganiseerd in de Isle of Gigha Heritage Trust en hun eiland – althans een groot deel daarvan – voor 4 miljoen pond gekocht. Geen onbezonnen daad overigens. Er ligt een harde businesscase onder waarin men scherp aan de wind moeten zeilen om het geheel renderend te houden. Belangrijk daarin zijn economische activiteiten als het toerisme en de exploitatie van de windmolens ‘Geloof’, ‘Hoop’ en ‘Liefde’. Het draaien van een sluitende exploitatie vraagt ondernemerschap en bedrijfsmatig inzicht. Inkomsten werden echter direct besteed waardoor er te weinig werd gereserveerd voor noodzakelijke vervangingsinvesteringen. Geloof, hoop en liefde dreigden daardoor een oefening van berouw te worden. Ook sociaal zijn er spanningen. Die waren er aan het begin tussen voor- en tegenstanders, maar uiten zich nu tussen wie direct voordeel hebben en wie niet. Het gaat dus allemaal niet zo maar van een leien dakje. Het ontbreekt de eilanders echter niet aan de wil om er met z’n allen uit te komen.

Hefboom

Een belangrijk motief voor de aankoop was overigens niet het economische belang. Bij sommige eilanders speelde vooral de onafhankelijkheid van de voormalige eigenaar die via zijn rentmeester en het bezit van grond en huizen de eilanders in de tang hield. Deze ‘laird‘ hield overigens de krenten voor zichzelf, de eilanders moesten het doen met de pap. In Schotland is heel veel grond in eigendom van heel weinig mensen. Tussen grootbezitters en hun pachters, huurders en andere bewoners bestaan nog steeds feodale verhoudingen. Daarin zit wellicht een nog dieper gewortelde drang om zelfstandig te zijn en het heft in eigen hand te nemen.

De kracht van onderop heeft urgentie en tegendruk nodig om weerbaar en veerkrachtig te worden, maar ook een overheid die met wet- en regelgeving een hefboom aanreikt om die kracht effectief te maken en oude machten te doorbreken.

Bouwen aan de WijkBV

Wat betekent dit alles voor ons hier in Nederland? Daarover willen wij – LSAbewoners, Labyrinth Onderzoek en Geldstromen door de Wijk – en onze reisgenoten in debat met initiatiefnemers, gemeenten, woningcorporaties, welzijnsinstellingen en ieder die zich bij de WijkBV betrokken voelt. Op vrijdag 1 december 2017 organiseren we daarom in Krachtstation Kanaleneiland van 11.00 tot 15.00 uur een conferentie over wat we met deze lessen uit Schotland kunnen doen. Aanmelden kan op de webpagina van LSAbewoners.